Historien om Sneie

Teksten er skrivi av kulturformidler og skribent Sigurd Telnes (f. 27.07.1925, d. 27.05.2017)

Kultursentret Sneie 

Eva Bull Holtes Museum 
Åmotsdal Handverkstun

Skorigrendi i Åmotsdal har ei fargerik soge difor kan ein trygt seia at Sneie og Eva Bull Holtes Museum ligg på kulturhistorisk grunn.

Her finn me dei gamle gardane Groven, Skori, Haugan, Kultan og Holtar. Dei ligg litt opp i liene og ringar inn den flate, fine dalbotnen. På flata møter me sogenamna Harpesletta og Hegremoen. I eldre tider var dette samlingstad, leikarvoll og kampplass for åmotsdølar
fjøllmenn og utmenn.

I denne grendi har karstak, kultur og kunst djupe røter. Holte kunne ikkje valgt ein meir høveleg stad for det særprega museet som er reist.

Men på gardane rundt Hegremoen dreiv handverkarane med storarbeidi sine på ramme avlor. Det var Olav Torjusson, Jarand Rønjom, Fyrileivane og langt atti tidi meistersmeden Navar Øverbø.

Mannen med dette underlege førenamnet budde i Øvrebøgrendi og var vide kjent for smikunsti si. Det kan sjå ut som han levde i tidi då dei brende myrjønn og at han meistra denne kunst på beste vis. Smeden har truleg hatt fleire hjelparar. Tradisjonen vil ha det til at han hadde smia si på Smedal, smiekolet blei brende på Kolasveiv og forteninga av smiarbeidi blei utført på Timbås. Desse stadnamna og plassane er framleis å finne i Åmotsdal. Særmerkte personar får gjerne eit ettermæle, slik, au med Navar. Det heiter at han kom i "manneskade" då han tok livet av bonden på Selstad.

Det hadde seg slik at meistersmeden måtte over Storåi kvar gong han skulle til smia si på Smedal. Han var truleg ein spreke kar for han lista seg over åjuvet på "eintre ". Nå heiter det at kona hans blei vitja av mannen på Selstad så fort Navar drog or tunet. 

Selstadmannen prøva også å rydde smeden or vegen ved ymse høve. Ein gong hadde han nesten saga av "eintreet" Navar skulle gå over Storåi på, men smeden var på vakt og såg skaden. Han visste kven som stod bak udåden og drog beint til Selstad og tok livet av kjeltringen. Navar blei drømt fredlaus for drapet, men det heiter seg at han fekk gjort ei avtale med lensmann og prest. Den gjekk ut på at dersom han kunne laga ein kunstfeerdig ljoshjelm til stavkyrkja i Åmotsdal, så skulle han bli fri mann. Den gamle stavkyrkja stod truleg på Kyrkjemoen og er borte for lang tid sidan, men ljoshjelmen Navar smia, og føyste livet sitt med, er framleis å finne. Den ligg demontert i Universitetets Oldsaksamling i Oslo. 
 

På H. J. Wille si tid var ljoshjelmen i bruk under messene i stavkyrkja og hadde nok lyst for folka i Åmotsdal gjennom mange generasjonar. Wille hadde ikkje syn for smikunsta av Navar og skreiv slik om ljoshjelmen: "en fæl, stor og bred Lys-Krone af Jernblikk, meget comisk danne»

Etter denne hendinga flutte Navar frå Øverbø og busette seg på Møstrond. Der rudde han Navarsgard og heldt sikkert fram med smikunsta si. Det finst framleis ein hardingfele-slått som ber namnet Gaute Navarsgard. Om slåtten har noko  med smeden å gjera veit eg ikkje, men kanskje den inneheld eit gamalt tonemotiv som Navar kan ha fått med seg frå Åmotsdal.

Frå Groven blei det skilt ut to husmannsplassar, Sneie og Snippen. Dei ligg i sudvestkanten av Hegremoen med fint utsyn over grendog fjell. Plassane var små og livsgrunnlaget magert, men folka visste å nytte ut dei verdiar som fanst. Sjølv om sult og frost sat til bords i husmannsstoga så heiter det at dei som voks opp på desse plassane var meir velvaksne og spreke enn andre. Dei var m.a. kjende som dansemeisterar. Jentene såg langt og blidt etter husmannsgutane, men dei var svært nøyne på kven dei baud opp til dans. Om den eller dei heldige jentene som fekk tilbodet blei det sagt at dei hadde stått  "Snippeprøva ". Det er fortalt om ein av desse dansarane at han kunne spenne hatten av eige hovud under dansen og som eit særsyn under hallingdansen smøygde han båe beini over nakken og hoppa rundt på setemuskelane i takt med spelet. Ein kunne mest tru at soga er henta frå ein av dei store sirkusframsyningane.

Tunet på Sneie ligg like ved den gamle fredavegen som førde til fjellbeita og vestbygdane. Her for dei store fedriftene vår og haust, spelemenn, skreppekarar og samlarar nytta ridevegen. Frå stogeglaset på Sneie kunne dei sjå brureferder, dåpsfylgje og gravferder. Dei fylgde nøye med og visste vel om kven dei reisande var. Her tok Landstadfamilien seg fram sein haustes året 1811 då dei hadde lagt bak seg den lange reisa frå Øksnes i Vesterålen og hadde Kvambekkheii som neste hinder før dei var framme i Vinje der Haans Landstad var tilsett som sokneprest. Her stiga dei og framom dei mange som la ut på si livs langreis til Amerika. Dei fleste av desse kom aldri heimatt til gamlelandet.

Ser me langt attover i tidi kan det godt hende at dei som bar og kløvja jønnbarrar frå Møstrondtangen også kom denne vegen og dei som for med hestar og handelsdyr til Røldalsmarken på Toresmoen ved Møsvatn la truleg vegen om Skorigrendi og Kvambekk.

Kunne steinane snakke ville dei hatt mangt å fortelja. Den gamlefredavegen med steingjerde på båe sider, er eit særsyn der den byd seg fram for folk og dyr i utkanten av tunet på Sneie. Den er godt gåande framom Holtarfossen og opp bakkane mot Skordalen.

Dei eldste husa i tunet på Sneie er truleg fjøset og loftet. På loftsveggen er det hogge inn to årstal 1611 og 1814. Plassen er snaut så gamal som frå 1500 talet, men loftet kan vera flutt frå ein annan gard. Den eldste stova er truleg frå 1700-tafet. Tunet har og eit gamalt, lite eldhus som står like ved ferdavegen og låven er og merkt av alder og år. Den tvihøge stallen kjem frå Hjartal og den store stovebygningen har stått på Evju i Sauherad der Evju Bygdetun er nå. Den er truleg sett opp der omrkring 1850. Av nyare dato er eit tilbygg på låven, eit lagerhus og ein garasje.

Eva Bull Holtes Museum og det nybygde Handverkstunet er eit kulturelt kraftsenter som held oppe den gamle tradisjonen med Skorigrendi, Hegremoen og Sneie som samlingsstad for kunst, kultur og handverk før og nå.

 Del siden på Facebook